Πέρα από την κατάθλιψη

Ή για όσους έμαθαν να ονειρεύονται συλλογικά

Σημείο που εξωτερικεύει την παθογένεια μιας κοινωνίας που φαινομενικά δεν σπαράζεται από μαζικές τραγωδίες όπως αυτή του πολέμου και άρα δεν της δικαιολογείται η ψυχοθεραπεία του συλλογικού θρήνου, είναι η βιομηχανικού επιπέδου μαζική παραγωγή τυποποιημένων συμβουλών ευτυχίας. Η μαζική καταναλωτική νεύρωση της δεκαετίας του ’90 που φετιχοποιούσε την αγορά ακινήτου, αυτοκινήτου, συζύγου, γκόμενας και παιδιών, έφτιαξε σε μεγάλο βαθμό έναν ανθρωπότυπο τόσο κενό περιεχομένου, σε σημείο που γέμισαν οι βιβλιοθήκες από αυτά τα ανεκδιήγητα βιβλία αυτοβελτίωσης – συνήθως σε μέγεθος τσέπης και μαλακό εξώφυλλο ή από κάτι παρεμφερείς γελοιότητες τύπου Χόρχε Μπουκάι.

Σήμερα το κυνήγι της ευτυχίας δεν συνδυάζεται τόσο με το κυνήγι της επιτυχίας όπως το γνωρίσαμε, τουλάχιστον για την μεγάλη πλειοψηφία, αλλά με πιο μετριοπαθείς και συνετούς στόχους: Δουλειά και αξιοπρεπής αυτοσυντήρηση. Το πρώτο λάθος είναι να θεωρείται αυτό κάτι διαφορετικό: σε κάθε περίπτωση οι στόχοι είναι «ατομικοί» και «πραγματοποιήσιμοι», ανάλογα με το πώς μεταφράζει κανείς την ιστορική στιγμή. Άρα, εφόσον στατικοί οι ατομικοί στόχοι δεν καλούν να καταφέρεις κάτι διαφορετικό, αλλά απλώς να ενσωματωθείς σε αυτό που ήδη υπάρχει. Με πιο απλά λόγια, να μπορούμε να τα καταφέρνουμε μόνοι μας και ευτυχισμένοι με ο, τι έχουμε, γιατί αυτά μπορούμε.

Όποιος μπορεί να πετυχαίνει τους ατομικούς τους στόχους και να ανταπεξέρχεται μόνος είναι δυνατός. Αυτός θεωρητικά θα γλιτώσει από την κατάθλιψη. Όμως, το ατομικό και το συλλογικό σαν σκέψη και σαν στόχος δεν είναι μια φυσική διαίρεση, αλλά μία τεχνιτή και κοινωνικά προσδιορισμένη, αφού το ένα δεν υφίσταται χωρίς το άλλο. Κι εδώ έρχεται μια μεγάλη παρεξήγηση. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό δεν είναι ότι η συλλογικότητα είναι άθροισμα ατομικοτήτων, αλλά ότι χωρίς την αίσθηση της συλλογικότητα δεν υπάρχει πρακτική διάκριση του Εγώ, συνεπώς δεν υπάρχει ελεύθερη ενεργή προσωπικότητα αλλά προβολή στο άτομο μιας έξω από αυτόν κοινωνικής διαδικασίας που τον γεννα. Και για αυτό η η ιστορική κυριάρχηση του ατομικού γέννησε όπως είπαμε μαζικά τον κενό άνθρωπο. Ο κενός άνθρωπος δεν είναι κενός για λόγους ηθικούς (ηθικους με την έννοια της αυθυπαρκτης αξίας), αλλά για λόγους που άπτονται στην ιδια τη διαδικασία του πώς αυτός διαμορφώνεται.

Ο άνθρωπος που δεν είναι κενός δρα πέρα από αυτά που «μπορεί». Στην καθημερινότητα δεν υπάρχει μόνο η μιζέρια, η αλλοτρίωση και η μοναξιά, υπάρχει και το αντίθετό τους. Αυτό που δεν υπάρχει ακόμα. Η λειτουργία του καθημερινού χάνει το μοτίβο της επανάληψης. Η κάθε μέρα γίνεται άξια να βιωθεί. Ο Λεφέβρ λέει ότι η κάθε νέα μέρα μορφοποιείται καθώς το υποκείμενο αντιστέκεται σε κάθε είδους έξωθεν εξουσία μέσα σε μια συλλογικότητα. Μέσα από τη δράση, η κοινωνική οδύνη μπορεί να διακριθεί από την κλινική κατάθλιψη, αλλά και από κάθε πτυχή της ιατρικοποίησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς που θέλει να βιολογικοποιεί κάθε κοινωνική αντίδραση: αφού η αίσθηση της απώλειας βιώνεται συλλογικά, θα απομαγευτεί και συλλογικά.

Επειδή αυτή η διαδικασία αναστροφής της αίσθησης του κενού είναι υλική και δεν πρόκειται για μια μάχη που μπορεί να δίνεται σε επίπεδο ιδεών, θα έλεγε κανείς πως δεν υπάρχει άνθρωπος που μπορεί να διαμορφωθεί εκτός της κοινωνικά κυριαρχούσας πρόσληψης της ιστορικής διαδικασίας σε κάθε στιγμή της. Όμως δεν είναι ακριβώς έτσι. Γιατί η μαζική παραγωγή ανθρωποτύπων δεν είναι ανίκητη, ακριβώς γιατί δεν είναι ανίκητη και η συνθήκη που την γεννά. Όταν ανακατασκευάζονται οι έννοιες της εκπλήρωσης της επιθυμίας σε ποσοτικοποιημένες σχέσεις και μετρήσιμους στόχους τότε η ευτυχία που κυνηγάς δεν είναι τίποτα άλλο από το ανάλογο της εμπορικής συναλλαγής. Και όταν μοιραία αυτή η υπόσχεση της ευτυχίας έρχεται μέσα από διαδικασίες στέρησής της τότε η αντίφαση αυτή θα βιωθεί και δύσκολα θα μπορεί κανείς να την αγνοήσει.

Αυτή η αντίφαση, για να μην μεταμφιεσθεί ή για να μη βιωθεί ως τρέλα, μάλλον πρέπει να έρθει μαζί με μια παραδοχή. Ότι η ευτυχία είναι κάτι που δεν θα έρθει ποτέ. Η ευτυχία δεν θα έρθει ποτέ γιατί είναι ήδη εδώ όταν ο μύθος της διαλύεται και απομακρύνεται όσο την κυνηγάς. Η ευτυχία δεν θα κυριαρχήσει ποτέ γιατί δεν υφίσταται με όρους κυριαρχίας. Δεν θα είναι ποτέ καθεστώς γιατι σε αντίθεση με τα καθεστώτα είναι ακανόνιστη, παρορμητική, τεμπέλα, αδέξια και απρεπής. Η ευτυχία δεν θα είναι ποτέ κανονικότητα γιατί θρέφεται από το αντίθετό της: για να είσαι ευτυχισμένος πρέπει να μπορείς να είσαι δυστυχισμένος που δεν είναι όλοι. Πρέπει για να διαλύσεις τον μύθο της να μπορείς να κρατάς ενός λεπτού σιγή για τους απεγνωσμένους.